Kopiec Kraka

Kopiec znajdujący się w Krakowie, na prawym brzegu Wisły w dzielnicy Podgórze, usypany na najwyższym wzniesieniu wapiennego zrębu Krzemionek – Wzgórzu Lasoty (271 m). Wysokość od podstawy – 16 m, średnica u podstawy 57 m, górna 8 m (wierzchołek płaski), objętość 19 100 m³.
Wzgórze Lasoty (Góra św. Benedykta; Lasotyn od Lassoty (1825), wzgórze Lassoty (1860), wzgórze Lassota (Jerzy Gąssowski, 1960)) to wzgórze w Krakowie należące do zespołu wapiennych wzgórz Krzemionek Podgórskich. Nazwa wzgórza pochodzi od starosłowiańskiego imienia Lasota. Historyczne wzgórze Lasoty, na którym wznosi się Kopiec Krakusa, należało pierwotnie do rodziny Awdańców, polskiej szlachty pochodzenia skandynawskiego i nazwą upamiętnia komesa Lassotę- Lassote castellanus Cracovie . Na wzgórzu w X lub XI w. zbudowano romańską rotundę połączoną z palatium.



Wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w latach 1934–1937, pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności, przez Józefa Żurowskiego i Franciszka Jakubika, sfinansowane przez redaktora naczelnego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” w kwocie 100 tysięcy złotych, polegały na przebadaniu najbliższego sąsiedztwa oraz wykopaniu zwężającego się ku dołowi szybu do podstawy kopca (zbadano w ten sposób 4% powierzchni podstawy). W pobliżu – podobnie jak i w podstawie kopca – znaleziono ślady osadnictwa z końca kultury łużyckiej, które najprawdopodobniej dostały się tam w czasie budowy. To pozwoliło przyjąć, że kopiec powstał najwcześniej ok. 500 roku p.n.e. Wewnątrz kopca odkryto różnego rodzaju zabytki ruchome oraz m.in. szkielet dziecka i palenisko, które trafiły tam w czasie sypania, przez co były nieprzydatne w datowaniu. Obecnie kopiec datowany na okres od końca VIII do połowy X w. Szczyt umocniony promieniście rozchodzącymi się kołkami drewnianymi połączonymi plecionką, w środku pierwotnie wbity drewniany pal, umocniony kamieniami. W wyniku badań archeologicznych w dolnych warstwach znaleziono m. in. sprzączkę (okucie pasa) typu awarskiego (skuwka typu keszthelskiego), zaś w warstwach szczytowych pień ściętego dębu liczącego ok. 300 lat, ponadto zaś m. in. monetę czeską ks. Bolesława II (962-999). Nie odkryto śladów pochówku. Przeznaczenie kopca jest przedmiotem dyskusji w literaturze (kopiec grobowy, miejsce kultowe, strażnica, znak brodu, miejsce odprawiania sądów), która też dopuszcza możliwość, iż był to obiekt symboliczno-grobowy, upamiętniający poległego wodza awarskiego lub słowiańskiego w okresie zależności lub kontaktów z Awarami. Domniemane cmentarzysko ciałopalne. Według profesora Leszka Pawła Słupeckiego, Kopiec Krakusa rzeczywiście jest grobem dawnego władcy, w dodatku stanowi niewielką część cmentarzyska kurhanowego. Na planie Krakowa sporządzonym przez Szwedów w 1702 r. i na austriackim planie z 1792 r. Leszek Paweł Słupecki odnalazł obok kopca skupisko innych nasypów. Według Kazimierza Radwańskiego z Muzeum Archeologicznego w Krakowie, pod koniec XVIII w. było ich co najmniej 46, ale nie zachowały się do naszych czasów[c]. „Fakt, że kopiec Krakusa otoczony był ogromnym cmentarzyskiem, dowodzi znaczenia Krakowa we wczesnym średniowieczu” – twierdzi L.P. Słupecki – „Legendę o mitycznym założycielu Krakowa można więc uznać za prawdopodobną”.

Inna teoria łączy powstanie kopców Krakusa i Wandy z obecnością Celtów. W kulturze celtyckiej kopce pełniły ważną funkcję kultową. Zaobserwowano, że azymut łączący oba kopce jest zgodny z azymutem wschodu słońca 1 maja. Podobną zgodność odkryto w przypadku dwóch kopców w pobliżu Przemyśla, z tym że wyznaczają one 1 listopada. W kalendarzu celtyckim te daty stanowiły ważne święta związane z podziałem roku na połowy. Mogłoby to świadczyć o roli kopca jako obserwatorium astronomicznego. Stojąc na kopcu Krakusa 2 maja lub 10 sierpnia zobaczymy słońce wschodzące nad Kopcem Wandy (potocznie zwany w XIX wieku „Nogawką”). Natomiast stojąc na Kopcu Wandy 6 lutego lub 4 listopada, zobaczymy zachodzące słońce dokładnie nad Kopcem Krakusa. Są to przybliżone daty celtyckich świąt Samhain, Imbolc, Beltane i Lughnasadh. Dlatego prof. Władysław Góral nie wyklucza hipotezy, że Kopiec Krakusa, wraz z innymi kopcami krakowskimi (Krakusa II, Wandy i Esterki) i Wzgórzem Wawelskim, był celtyckim systemem wskaźników astronomicznych.
Generalnie, funkcja pochówkowa, mimo braku potwierdzenia archeologicznego, jest uważana za bardzo prawdopodobną. Świadczyć o tym może toponimia miejsca, tradycja (Rękawka) i analogia (praesidium quod dicitur Mogila sive Tumba z 1222 r., w odniesieniu do Kopca Wandy)[d]. Mógł on również pełnić funkcje kultowe, ewentualnie obie jednocześnie. Hipotezy uważające go za obiekt obronny, sygnalizacyjny czy obserwacyjny uznano za mało przekonujące, ponieważ nakład pracy potrzebnej do wzniesienia takiej budowli byłby zdecydowanie niewspółmierny do uzyskanego efektu.

W późnośredniowiecznych i nowożytnych przekazach pisanych i ikonograficznych kopiec zwany jest „Rękawką” – Tumulus dictus Rekawka. U Słowian nazwa ta oznacza „grób, grobowiec, trumnę” (czeskie rakev, słowackie rakva – trumna, serbskie рака/raka – grób, chorwackie rakva – grób, słoweńskie raka – mary, grób, starosłowiańskie raka – grób, rosyjskie рака/raka – arka/trumna na relikwie, wspólne rosyjskie, białoruskie, ukraińskie рака/raka – "grobowiec z relikwiami świętego", bułgarskie рака/raka – "szkatuła z relikwiami"; Walery Leonidowicz Wasiljew wywodzi prasłowiańskie *raka ⇐ *orka ⇐ łacińskie arka). Wydaje się, że na terenie Polski już w średniowieczu w takim znaczeniu była niezrozumiała. Jej fonetyczna bliskość z polskim słowem „ręka” zrodziła tradycyjne wytłumaczenie, że oznacza grób usypany rękami (lub „ziemia noszona była w rękawach”). W 1592 roku miała miejsce przed Sądem Ziemskim Krakowskim sprawa dotycząca granic Woli. Chodziło o:” gwałtowne rozrzucenie kopców siedemnastu, które rozdzielają dziedzinę wsi Woli Świętoduskiej od grontu miasta Kazimierza, wsi Janowa Wola oraz o gwałtowne osiedzenie[a] grontu i dziedziny wsi Woli..., to jest sześci stajan, tak przy rolach pod górą Lasotyną, a przy gościńcu, który idzie z Kazimierza do Wieliczki.” W dokumencie znajdujemy szczegółowy opis granic Woli, do których m.in. przylegały łąki miasta Kazimierza, jedna z nich, leżąca przy gościńcu wielickim (obecnie ul. Wielicka; ul. Krakowska za czasów odrębności Kazimierza zwana była też wielicką, gdyż prowadziła do Wieliczki, następnie mniej więcej linią wytyczoną obecną ulicą Limanowskiego aż do dzisiejszej Wielickiej), po stronie zachodniej nazywała się Raczka. „Rękawka” przetrwała jako nazwa odpustu odbywającego się w rejonie kościoła św. Benedykta i Kopca Krakusa. W czasach pogańskich, w dniu równonocy wiosennej, na kopcu odbywały się uroczystości poświęcone zmarłym i obrzędom oczyszczenia.

Według Oskara Kolberga obok kopca Krakusa miał znajdować się inny niższy kopiec zwany „Mogiłą babki Krakusa".
"Opodal od mogiły Krakusa, na dalszym ciągu Krzemionek (na prost prawie krakowskich Lipek) pokazują małą wyniosłość ziemi zwaną Mogiłą Babki Krakusa."
str. 10 Lud, Tom 8, Oskar Kolberg, Wrocław-Poznań 1962

Krakus, łac. Gracus, Crak, od nazwy m. Kraków, heros-eponim Krakowa i główny bohater małopolskiego cyklu legend, wymieniany w "Kronice polskiej" Wincentego Kadłubka, Kronice wielkopolskiej, przez Jana Dąbrówkę, Jana Długosza i późniejszych kronikarzy. Pierwotnie legenda mówiła o panowaniu K. i zgładzeniu przez jego synów smoka zamieszkującego jaskinię, dodając że założenie Krakowa nastąpiło po śmierci K., późniejsze wersje przypisują zbudowanie grodu Krakowi i przypisują pomysł pokonania smoka jemu bądź szewcowi Skubie (in. Skarbkowi), oraz że Krakus pokonał smoka przy pomocy zwierciadła, owcy lub wołu (K 48 Tarn.-Rzesz. 308), dodają też że Kraka pochowano na Krzemionkach lub że jego grobem był kopiec Rękawka, i inne szczegóły. Wtórnie z legendą została powiązana uroczystość Rękawki, według wersji z 1647 r. kopca usypanego dla K. "dlatego iż ludzie z nabożeństwa pogańskiego rękawami nanieśli ziemię na ciało jego i tak wysoko usypali, jako teraz widzieć". Nazwy topograficzne: 'Kopiec Krakusa' i 'Smocza Jama' wymieniane są pierwszy raz przez J. Długosza (po 1455) i Marcina Kromera (1555). Lokalne podania lud. wiążą z K. jedną ze skał doliny pod Pieskową Skałą zw. 'Maczugą Krakusa' (war. Herkulesa), którą K. miał dobić smoka, oraz wzgórze zw. 'Mogiłą Babki Krakusa'.
Według Jana Długosza kopiec wznieśli synowie księcia Kraka "zgodnie ze specjalnym pouczeniem za życia ojca, sztucznie i przemyślnie nadsypując piaskiem, by sam szczyt góry, na którym go złożono, panował nad wszystkimi dokoła wzniesieniami."

Ludy słowiańskie wiosną obchodziły święto zmarłych, dlatego też na grobach najbliższych przygotowywano uczty, z których resztki posłużyły karmieniu tych, którzy nie mieli pieniędzy na swoje utrzymanie, ale także były pozostawiane dla duchów przodków. W czasie tych obchodów palono ogień i sadzone drzewa, które mogłyby być schronieniem dla dusz, organizowano także pojedynki szermiercze, których celem było odstraszenie złych mocy.
„Rękawka jest pamiątką starożytnej lechicko-słowiańskiej„ stypy pogrzebowej i ugoszczenia tłumów ludu zebranego niegdyś na obrzęd pogrzebowy Krakusa w celu usypania mogiły swemu ukochanemu władcy. Sypano ją rzeczywiście rękoma i rękawka oznacza tylko górę ziemi nie rękawami, ale rękoma tłumu nanoszoną”.
Powyższe słowa są jednym z możliwych wyjaśnień genezy nazwy tej tradycji. Wiadomo jednak, że była ona związana z kultem zmarłych. Te obchody z czasem zanikały, choć w XVI w. na kopcu Krakusa rozsypywano monety ku czci przodków. W XIX w. we wtorek po Wielkanocy, na wzgórza zwane Krzemionkami ściągały tłumy:
„Tłumy zalegają wzgórza zwane Krzemionkami: jednych wabi stojąca tam kapliczka św. Benedykta – drugich mogiła wznosząca się jeszcze wyżej – a wszystkich pocieszna krotochwila rzucania ze stromej góry jajek, bułek, orzechów, pierników i innych przysmaków, które pnące się po spadzistości paupry wydzierają sobie i w ogniu walki o łakomą zdobycz potrącają się i koziełkują z góry na dół”
Po stoku kopca co możniejsi toczyli jajka, szewskie placki, obwarzanki, bułki, jabłka, pierniki, wprost w ręce chłopców i gawiedzi. Jeszcze w 1939 największą atrakcją było rzucanie z góry chleba, jabłek, pisanek, zabawek, baloników. Przypuszcza się, że budowa pochodzącego z XI lub XII wieku kościoła św. Benedykta i ustanowienie święta patrona w dniu 21 marca (pierwszy dzień wiosny), było reakcją Kościoła katolickiego na żywe słowiańskie praktyki religijne na Krzemionkach. Historycznie rzecz ujmując, co najmniej od XVII wieku, o czym świadczą przekazy źródłowe, ze szczytu kopca w czas odpustu (we wtorek, będący kiedyś również dniem świątecznym) zamożni krakowianie zrzucali owoce, słodycze i pieniądze (w powierzchniowej warstwie odnaleziono monety z różnych okresów dziejowych), zaś biedni, żacy i dzieci zbierali je u podnóża. Do połowy XIX w. Rękawka odbywała się na samym kopcu Krakusa, jednak po przekopaniu wzgórza na potrzeby budowy linii kolejowej, przeniosła się na górę św. Benedykta w północnej części wzgórza Lasoty i połączona została z odpustem i ludową zabawą koło kościoła św. Benedykta na Krzemionkach. W okresie zaboru austriackiego, w 1897 roku obchody zostały zakazane. Zamknięto nawet dojście na kopiec. Władze planowały w tej okolicy budowę fortu artyleryjskiego, a ponadto chciały zlikwidować tumult i przejawy agresji wśród zgromadzonych pod kopcem.

W przeszłości na kopcu znajdowały się różne obiekty. Świadczą o tym zachowane do dziś : miedzioryt Adolfa Lautensacka z 1587r. (Oblężenie Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana), pokazujący na szczycie kopca duży krzyż. Sztych Mathäusa Meriana i C.N. Vischera de Jonge z około 1600r. gdzie na szczycie widać okrągłą budowlę z dachem. Na późniejszych sztychach budowla ta ma kształt kwadratowy,co może sugerować jej przebudowę. W spisie wydatków związanych z koronacją Henryka
Walezego (21.02.1574r.) znalazł się zapis o treści : „Chłopom co palili ogień na Rękawce……i co drewno tamże nosili groszy 21”. Dowodzi to, że obiekt ten posłużył do iluminacji podczas
uroczystości.

W latach 1854-57 nieopodal kopca Kraka zbudowano Fort cytadelowy 33 „Krakus”
Równa, szeroka, pnąca się zakosami droga oplata jeden z czterech krakowskich kopców. Dookoła niego istniał fort. Do dziś przetrwała tylko wspomniana droga wjazdowa, zarys wałów i fos, trochę gruzu oraz kamień z zatartą już sygnaturą oznaczającą granicę terenu wojskowego. Mury fortu rozebrano po ostatniej wojnie światowej. Zbudowany był w stylu przypominającym staroangielski. Nie posiadał redity, zamiast niej miał dwukondygnacyjne koszary wyglądające jak stary zamek. Tworzyły zarys litery U, z dwuczęściową wieżą pośrodku i dużą kaponierą szyjową mieszczącą bramę wjazdową. Wał fortu posiadał stanowiska działowe i wraz z wykutą w skale i obmurowaną fosą, obejmował kopiec, tworząc sześciobok. Czoło i barki strzegły trzy kaponiery. Teren fortu jest dostępny dla każdego zwiedzającego. Z wierzchu kopca (tylko 16 metrów wysokiego) można zobaczyć panoramę Krakowa i zlokalizować inne forty
Fort zburzono w 1954 roku.

W 2014 zakończono rewitalizacje terenów i samego kopca. W czasie prac skupiono się głownie na wyremontowaniu i zabezpieczeniu drogi dojazdowej na kopiec. "Serpentyna" była podmyta przez spływającą ze wzgórza wodę. Podobne prace wykonano przy schodkach. Odnowiono historyczne słupki rejonu fortecznego, ścieżkę wokół kopca i fortu oraz trzy kaponiery. Wokół kopca utworzono barierkę by nie wchodzić na niego z innej strony niż wyznaczona trasa na szczyt. Zapobiega to degradacji. Na terenie gdzie znajdował się fort utworzono murki pokazujące dawne granice fortu.

Od roku 2000 Drużyna Wojów Wiślańskich „Krak”, Dom Kultury „Podgórze” i Rada Dzielnicy XIII organizują w pierwszy dzień po świętach Wielkanocnych Rękawkę wracając do jej słowiańskich korzeni.
Na zaproszenie organizatorów pod Kopiec Krakusa przybywają grupy rekonstrukcji historycznej i rzemieślnicy z całej południowej Polski. Dzięki nim można zobaczyć jak wyglądało życie we wczesnośredniowiecznych osadach, rekonstrukcje obrzędów związanych z tradycją Rękawki (rozpalenie świętego ognia, rzucanie jaj i kołaczy z Kopca Krakusa, bieg wojów dookoła Kopca), scenki rodzajowe przybliżające życie w średniowiecznej Małopolsce, pokazy rzemiosła historycznego ( kowalstwo, tkactwo, powroźnictwo, warzenie soli, zielarstwo), koncerty muzyki dawnej, pokazy sprawności siłowych i szermierczych, spektakularne bitwy.
Literatura:
1. R. Jamka, Pradzieje Krakowa, w: Kraków. Studia nad rozwojem miasta, red. J. Dąbrowski, Kr. 1957, s. 81;
2. Kraków w pradziejach, Wr. 1963, s. 160
3.Wyniki badań wykopaliskowych na kopcu Krakusa w Krakowie, Slavia Antiqua 12, 1965, s. 183-233
4. J. Kotlarczyk, Celtyckie święta i kopce małopolskie, Z otchłani wieków, 45, 1979, nr 2, s. 142-8
5. Kopiec Krakusa - kopiec zagadek i rozczarowań, 45, 1979, nr 1, s. 52-62
6. B. Kürbis, Wstęp, w: Mistrza Wincentego Kronika polska, wyd. K. Abgarowicz, B. Kürbis, W. 1974, s. 57-8
7. H. Łowmiański, Początki Polski, 2, W. 1963, s. 374-5; 4, W. 1970, s. 447-8, 453, 456-7
8. J. Mitkowski, Kraków wczesnodziejowy, w: Kraków i Małopolska przez dzieje, Kr. 1970, s. 107-8
9. M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, w: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., red. M. Walicki, 2, W. 1971, s. 707 (omówienie stanu badań)
10. K. Potkański, Kraków przed Piastami, RAUh 35, 1898, s. 130-5; T. Reyman, Krakusa kopiec, Słownik starożytności słowiańskich, 2, 1964, s. 513
11. Sprawozdania PAU t. 39, 1934, nr 5, s. 35-40; 40, 1935, nr 3, s. 84-98
12. W. Szymański, Uwagi w kwestii zabytków awarskich znalezionych na terenie Polski, Archeologia Polski 7, 1962, s. 303-4
13. J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, 1, Kr. 1992, s. 54-61
14. H. Zoll-Adamikowa, Wczesnośredniowieczne kopce - mogiły na obszarze Karpat, AAC 4, 1962, s. 133-57
15. A. Żaki, Najstarsza architektura monumentalna Małopolski w świetle ostatnich badań archeologicznych, Sprawozdania PAN, Kr. 1961, VII-XII 1962, s. 516
16. Początki Krakowa, Kr. 1965, s. 44-5
17. J. Żurowski, Wiadomości historyczne dotyczące budowy i wyglądu kopca Krakusa i Wandy, Sprawozdania PAU, 40, 1935, nr 3, s. 94-7
18. Nazwy na określenie kopców Krakusa i Wandy, występujące w źródłach historycznych, s. 97-8
Dodatkowo:
1. Marek Florek: Zagadnienie istnienia i funkcji tzw. wielkich kurhanów w Małopolsce w starszych fazach wczesnego średniowiecza , Analecta Archaeologica Ressoviensia, 2008 druk 2010 : T. 3, s. 297-307
2. Leszek Paweł Słupecki, The Krakus’ and Wanda’s Burial Mounds of Cracow, 1999.
3. J. Kotlarczyk, Tumulus Gallicus dictus Rękawka, „Sprawozdania z posiedzeń Kom. Nauk. Oddz. PAN w Krakowie”, R. XVII, 1, 1973.
4. J.Żurowski, Dotychczasowe Wyniki Badań Nad Kopcem Krakusa Kraków - Lipiec — 1934.
5. Z. Gloger, Rok polski w życiu, tradycji, pieśni, Warszawa 1900, s. 187.
6.E. Ziółkowska, Polskie misteria i obrzędy ludowe, Warszawa 1984, s. 41.
7. Buko Andrzej: Zanim powstało państwo Piastów. O osobliwościach ziemi krakowskiej IX–X wieku w świetle danych archeologii
8. Janina Rosen-Przeworska: Spadek po Celtach. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979, s. 62.

Lokalizacja: 50° 2′ 17″ N, 19° 57′ 30″ E
50.038056, 19.958333
Trasa dojścia:
*Z przystanku tramwajowego Powstańców Wielkopolskich w stronę Bieżanowa https://goo.gl/maps/vCFZq2wJr342
*Z przystanku tramwajowego Cmentarz Podgórski
https://goo.gl/maps/pw6uDN6F7j32
*Z przystanku tramwajowego Korona
https://goo.gl/maps/X81msAVekq32
*Z przystanku autobusowego Kamieńskiego w stronę Ronda Matecznego
https://goo.gl/maps/T3YGDxwM5i42

Linki:
J.Żurowski, Dotychczasowe Wyniki Badań Nad Kopcem Krakusa Kraków - Lipiec — 1934: http://rcin.org.pl/…/WA308_14459_B1959_DOTYCHCZASOWE-WYNIKI…

Badania archeologiczne na Kopcu Kraka prowadzone przez dr Dariusza Niemca, podczas prac renowacyjnych:
https://www.youtube.com/watch?v=MeL7jjzPvTQ

http://www.national-geographic.pl/t…/kierunki/kopiec-krakusa

Buko Andrzej: Zanim powstało państwo Piastów. O osobliwościach ziemi krakowskiej IX–X wieku w świetle danych archeologii:
https://www.academia.edu/…/Zanim_powsta%C5%82o_pa%C5%84stwo…

Astronomiczna tajemnica Krakowa (film dokumentalny):
https://youtu.be/7H8H5wIheGA